Κυκλοφόρησε προ ημερών από τις εκδόσεις Αιγόκερως, το τελευταίο κινηματογραφικό βιβλίο του συνεργάτη μας Θόδωρου Σούμα, με τίτλο «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες». Το βιβλίο έχει σαν θέμα του τον δυτικό κινηματογράφο και διαιρείται σε κεφάλαια που το καθένα του αναφέρεται στην κινηματογραφία και ορισμένους βασικούς σκηνοθέτες κάθε μεγάλης δυτικής χώρας, από τις ΗΠΑ ως την ΕΣΣΔ και τη Ρωσία, περνώντας από τις ευρωπαϊκές χώρες: Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο, Αγγλία, Γερμανία και Αυστρία, Τσεχοσλοβακία, Πολωνία, Δανία και Ελλάδα (ένα μεγάλο κομμάτι). Στα πλαίσια της κάθε εθνικής κινηματογραφίας, μελετώνται ορισμένοι σημαντικοί σκηνοθέτες, που αγαπά και εκτιμά ο συγγραφέας… Χρονολογικά, το βιβλίο επεκτείνεται από το βωβό σοβιετικό σινεμά και τον Φριτς Λανγκ ως το ανεξάρτητο αμερικάνικο σινεμά, τον Γκας Βαν Σαντ, τους αδελφούς Κοέν και τον Ταραντίνο, περνώντας από τον Μάικ Λι, τον Χάνεκε, τους αδελφούς Νταρντέν και άλλους σύγχρονους ευρωπαίους… Γ.Κ.
Αδελφοί Τζόελ και Ίθαν Κοέν
του Θόδωρου Σούμα
Οι τρομεροί, εκκεντρικοί και στιλίστες αδελφοί Τζόελ και Ίθαν Κοέν πρωτοεμφανίστηκαν το 1985, με ένα δυναμικό, ανεξάρτητο αμερικάνικο φιλμ, μια μικρή παραγωγή, το βίαιο θρίλερ χαρακτήρων Μόνον αίμα (Blood Simple). Στο Μόνον αίμα, οι αδελφοί Κοέν παρουσιάζουν για πρώτη φορά, με τη μορφή του θρίλερ και του αστυνομικού, που θα τους ενδιαφέρουν πολύ τα προσεχή χρόνια, τα πρώτα στοιχεία από τη θεματική και την προβληματική που θα τους απασχολήσει του λοιπού, σχεδόν πάντα με τον περιπαιχτικό, σαρκαστικό τρόπο της διακριτικής παρωδίας που υιοθέτησαν: Τη θεματική της ανθώπινης μωρίας, της αδυναμίας κατανόησης των προβλημάτων της ζωής και του λάθος δρόμου που μπορεί να ακολουθήσει το άτομο. Ο μοχθηρός απατημένος σύζυγος αποφασίζει να πληρώσει έναν χυδαίο ντεντέκτιβ για να σκοτώσει τη γυναίκα του και τον εραστή της (λάθος πρώτο), όμως ο ντεντέκτιβ βρίσκει πιο βολικό να κλέψει τα λεφτά του εργοδότη του και να τον δολοφονήσει (λάθος δεύτερο). Οι άνθρωποι οδηγούνται σε μοιραίες, αστήριχτες, γελοίες και τραγικά λαθεμένες επιλογές, με συνέπεια να υποθηκεύουν και να δυναμιτίζουν τη ζωή τους…
Οι Κοέν διανθίζουν την ταινία τους με σκηνές αιματοβαμμένης βίας (όπως κάνουν και στο Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους) και αιφνιδιαστικές τροπές και στροφές της εξέλιξης της ίντριγκας. Το αποτέλεσμα είναι η κατασκευή ενός παράξενου, ωμού, σκληρού μα και αυτοσαρκαζόμενου φιλμ νουάρ. Πολλές από τις πιο αγαπητές και φημισμένες ταινίες τους είναι σαρκαστικά, διακριτικώς αυτοπαρωδούμενα φιλμ νουάρ: Fargo, O άνθρωπος που δεν ήταν εκεί (The Man Who Wasn’t There, 2001), Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους (No Country for Old Men, 2007), Καυτό απόρρητο (Burn After Reading, 2008) κ.α….
Η θεματική της ανθρώπινης βλακείας (ιδωμένη μέσα από έναν λανθάνοντα μισανθρωπισμό) είναι πανταχού παρούσα στο έργο τους· το βασικό όμως είναι ότι η ανοησία των προσώπων τα οδηγεί σε λάθη (Fargo, Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί, Καυτό απόρρητο, Ladykillers: Η συμμορία των πέντε, κ.λπ.). Οι αδελφοί Κοέν μοιάζουν να μας δείχνουν ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν χοντρά λάθη. Περιγράφουν, με επιμονή, σε ποιά κόλαση, απ’ την οποία δεν μπορούμε να αποδράσουμε, μπορούν να μας ρίξουν αυτά τα λάθη, για τα οποία φταίει, βοηθούντων των συνθηκών, το ξερό κεφάλι μας. Σε ποια πτώση και καταστροφή μπορούν να μας οδηγήσουν οι λαθεμένες επιλογές μας. Οι Κοέν βλέπουν γύρω τους στρατιές ηλιθίων, όπως λένε μέσα απ’ το στόμα του Τζον Μάλκοβιτς στο πρόσφατο Καυτό απόρρητο…
Τα επιπλέον θέματά τους, που καθορίζουν την εξέλιξη των μυθοπλασιών και των προσώπων τους είναι, ακόμη, η απληστία και το κυνήγι του χρήματος. Το κυνήγι του πλουτισμού χαρακτηρίζει πολλές φιξιόν τους: Μόνον αίμα, Το πέρασμα του Μίλερ (Miller’s Crossing, 1990), Ο κύριος Χούλα Χουπ (The Hudsucker Proxy, 1994), Fargo, Ο μεγάλος Λεμπόφσκι (The Big Lebowski, 1998), Ω αδελφέ! Που είσαι; (O Brother, Where Art Thou?, 2000), Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί, Αβάσταχτη γοητεία (Intolerable Cruelty, 2003), Ladykillers: Η συμμορία των πέντε (2004), Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους και Καυτό απόρρητο. Το χρήμα και το εύκολο κέρδος είναι για τους συνηθισμένους ανθρωπάκους των μυθοπλασιών των αδελφών Κοέν, ένα καταστροφικό κίνητρο. Μερικές φορές το ίδιο ισχύει και για το ερωτικό πάθος. Η ζωή στον αμερικάνικο καπιταλισμό του τζόγου, μοιάζει να διέπεται από υλιστικά όνειρα, πάθη και κίνητρα που συχνά οδηγούν το άτομο στο αδιέξοδο.
Η βλακεία, οι λάθος επιλογές ζωής, η μικροψυχία, η κακεντρέχεια, η έλλειψη γενναιοδωρίας, η απληστία, η λαγνεία, το κυνήγι του κέρδους και η επακόλουθη σκληρότητα, φέρνουν -πολύ βασικό- την τυφλή βία και κυρίως την αποξένωση, την αδιαφορία και την ψυχρότητα στις ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό παρατηρούμε στα Μόνον αίμα, Fargo, Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί, Το πέρασμα του Μίλερ, Καμμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους. Μερικές φορές τα πρόσωπα των Κοέν τριγυρνούν από δω κι από κει χωρίς να αγγίζονται και να επικοινωνούν ουσιαστικά, χωρίς να έρχονται σε πραγματική επαφή με τους άλλους, σαν φαντάσματα. Άνθρωποι που δεν ενσωματώνονται καλά στην κοινωνία, που βρίσκονται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον μα δεν είναι αφομοιωμένοι από αυτό (Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί, Fargo, Μπάρτον Φινκ,1991, Καυτό απόρρητο, Ω αδελφέ! Πού είσαι; κ.α.).
Ορισμένες φορές, π.χ. στα Μόνον αίμα, Fargo, Το πέρασμα του Μίλερ, το περιβάλλον, κοινωνικό ή φυσικό, ακόμη και το κλίμα, μοιάζουν να επιτείνουν την αποξένωση και την ψυχρότητα των μικρόκαρδων ανθρώπινων σχέσεων. Η άποψη των Κοέν είναι καθαρά οπτική και κινηματογραφική, θεμελιώνεται στη φιλμική εικόνα, στα πλάνα, στη φιλμική αφήγηση και στο ρευστό μοντάζ. Γι’αυτό είναι λογικό να βρίσκουμε πολλές κινηματογραφόφιλες αναφορές σε κινημ/κά είδη: Στο κλασικό φιλμ νουάρ (Το πέρασμα του Μίλερ), το θρίλερ (Μόνον αίμα), την κωμωδία (Ladykillers: Η συμμορία των πέντε) κ.λπ. Συναντάμε και αναφορές ανά σκηνές, π.χ. στο μιούζικαλ, όπως στο υπέροχο, πανέξυπνο, ανατρεπτικό κι απελευθερωτικό Ο μεγάλος Λεμπόφσκι, που μας παρουσιάζει έναν γοητευτικό, ρέμπελο χίπι, αποτυχημένο Μάρλοου, (ο αυθόρμητος, απολαυστικός και παιχνιδιάρης Τζεφ Μπρίτζες)!
Το σύνολο των ταινιών, ακόμη κι οι πιο ανάλαφρες και αστείες, διακρίνονται για την κατασκευαστική τους τελειότητα, για το σκηνοθετικό, αφηγηματικό και μονταζικό φινίρισμά τους.
Πέρα απ’τις κινηματογραφόφιλες αναφορές, οι Τζόελ και Ίθαν Κοέν έχουν δημιουργήσει σπουδαία, πρωτότυπα φιλμ νουάρ (Το πέρασμα του Μίλερ), αστυνομικά (Fargo), θρίλερ (Μόνον αίμα), κατασκοπικά (Καυτό απόρρητο), κωμωδίες (Αριζόνα τζούνιορ, Raising Arizona, 1987), κοινωνικές κομεντί, σάτιρες και παρωδίες (Ο μεγάλος Λεμπόφσκι, Ο κύριος Χούλα Χουπ), road movie (Ω αδελφέ! Πού είσαι;), περιπέτειες (Ω αδελφέ! Πού είσαι;), αλλά και καλλιτεχνικές «ταινίες του δημιουργού» (Μπάρτον Φινκ)! Όλα, συνήθως, με την απόχρωση της (αυτό)παρωδίας. Φυσικά, στους Κοέν, τα είδη αλληλοκαλύπτονται, μια ταινία μπορεί να ανήκει, μερικά, σε δύο ή και τρία είδη, π.χ. το καταπληκτικό, ρηξικέλευθο Fargo, που είναι και νουάρ και αστυνομικό και θρίλερ και, κατά κάποιο τρόπο, κοινωνικό. (Κοινωνικά είναι, από μία άποψη, πολλά φιλμ τους: Ο κύριος Χούλα Χουπ, Ο μεγάλος Λεμπόφσκι, Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί, Ω αδελφέ! Πού είσαι; κ.α.). Και οπωσδήποτε, όλες τους οι ταινίες, αν και απευθύνονται πλέον στο πολύ ευρύ κοινό, δεν είναι παρά, λιγάκι περιπαιχτικά και μεταμφιεσμένα, ταινίες του δημιουργού…
Στους αδελφούς Κοέν μας εντυπωσιάζει ο αδυσώπητος υλισμός και η σατιρική διάθεση των δύο σκηνοθετών. Οι είρωνες Κοέν δίνουν μια χροιά ηθικού, μα και κοινωνικού, προβληματισμού στις σκωπτικές ταινίες τους. Πίσω από την καλοσχηματισμένη επιφάνεια, την καλοκουρδισμένη φιλμική κατασκευή, κρύβεται μια σκέψη, μια (απαισιόδοξη και κυνική) φιλοσοφία για τη ζωή, τους ανθρώπους και την κοινωνία. Αρκεί να μπεις στην κοσμοαντίληψή τους, για να εισπράξεις πολλά ερεθίσματα μα και …διασκεδάσεις (όπως είθισται να γίνεται στο αμερικάνικο σινεμά, ανεξάρτητο ή χολιγουντιανό).
Αυτό που κάνει τις ταινίες τους να ξεχωρίζουν είναι, οπωσδήποτε, το διαβρωτικό, σαρκαστικό κι ανατρεπτικό χιούμορ τους. Υποδόριο μαύρο χιούμορ και καυστική ειρωνία αλλάζουν τον τόνο των ιστοριών τυφλής, ανόητης βίας που διηγούνται συνήθως, και μετατρέπουν τα αστυνομικά και τα φιλμ νουάρ τους σε κάτι άλλο, σε ένα σινεμά που θέτει διαβρωτικά ερωτήματα και στοχάζεται με περιγελαστικό τρόπο.
CAMERA STYLO 
Παπες του συγχρονου αμερικανικου κινηματογραφου…