Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ – ΧΑΙΝΕΡ ΜΥΛΛΕΡ – Σκηνοθεσία Ανέστη Αζά
Ένα σπουδαίο έργο της Γερμανικής θεατρικής ιστορίας φρόντισε να μας παρουσιάσει ο νεαρός Ανέστης Αζάς στη νεότευκτη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Η “Αποστολή” του Χάινερ Μύλλερ, τον οποίο έχουμε γνωρίσει και αγαπήσει μέσα από σκηνικές συνθέσεις, με αφορμή τον λόγο του, από τον Θεόδωρο Τερζόπουλο, ανεβαίνει για πρώτη φορά σε αθηναική σκηνή. Ο δοκιμασμένος νεαρός σκηνοθέτης δούλεψε με αφορμή το κείμενο επάνω στις προσωπικές του επιδιώξεις, να κάνει ένα θέατρο μη ρεαλιστικό, διευρύνοντας τα όρια υποκριτικής και πρόσληψης, ηθοποιών και κοινού αντίστοιχα. Οι προθέσεις υπήρξαν οπωσδήποτε καλές, για το αποτέλεσμα θα αναφερθώ παρακάτω.
Το ίδιο το έργο αναλαμβάνει την αποστολή να προσπελάσει διάφορα δραματουργικά είδη, φτιάχνοντας ένα κολλάζ εικόνων με αναφορές σε άλλα σπουδαία θεατρικά, όπως ο Θάνατος του Δαντόν (Μπύχνερ), η Απόφαση (Μπρεχτ) ή οι Νέγροι (Ζενέ). Ο Μπρεχτ στο δικό του έργο έστειλε τρεις “συντρόφους” να οργανώσουν το εργατικό κίνημα στην Κίνα. Ο Μύλλερ αναθέτει στον Ντεμπυσόν, τον Σασπόρτας και τον Γκαλουντέκ την αποστολή να ξεσηκώσουν τους σκλάβους στην Τζαμάικα ενάντια τους Άγγλους αποικιοκράτες. Η επανάσταση και η προδοσία συμπρωταγωνιστούν στο καφκικό εφιάλτη που έστησε ο γερμανός δραματουργός, ενώ ο κεντρικός άξονάς του, όπως διαφαίνεται στην πιο ενδιαφέρουσα σκηνή που παρεμβάλλεται, ως ξεχωριστή και αποκομμένη από την υπόλοιπη ιστορία, σεκάνς, δεν είναι άλλος από τους μηχανισμούς εξουσίας που συνθλίβουν το άτομο μέσα στην κοινωνία. Αναφέρομαι οπωσδήποτε στον παραληρηματικό μονόλογο ενός ανώνυμου εργαζομένου μέσα σε ένα ασανσέρ, που ανεβοκατεβαίνει τους ορόφους καθώς η σκέψη του πηγαινοέρχεται στην “αποστολή” που επίκειται να του αναθέσει ο προιστάμενός του (το Νούμερο ένα, όπως τον αποκαλεί). Όπως στη μικρή ιστορία του Κάφκα (GIVE IT UP) ένας άνθρωπος βρίσκεται εκτός τόπου και χρόνου, σε ένα περιβάλλον όπου όλες οι δυνατότητες γίνονται πραγματικότητες, έτσι και στο ασανσέρ ο χωροχρόνος καταργείται και ο εργαζόμενος βρίσκεται παγιδευμένος στους φόβους του και τις επιθυμίες των άλλων.
Αρχαία τραγωδία, θέατρο του παραλόγου, ο Μύλλερ εξασκεί την γραφή του σε διάφορα είδη και μάλιστα μέσα σε ένα έργο. Η Αποστολή ξεκινάει με το γράμμα του Γκαλουντέκ στον Αντουάν, ο οποίος αφηγείται τα όσα διαδραματίστηκαν μετά την αποτυχία της Γαλλικής Επανάστασης και την εμφάνιση του Ναπολέοντα στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. Πολύ μακριά, στην Τζαμάικα, ο Σασπόρτας απαγχονίζεται ενώ ο ίδιος ο αποστολέας του γράμματος έχει υποστεί την τιμωρία να του κόψουν το ένα πόδι. Η βία είναι πανταχού παρούσα ως η μητέρα της ιστορίας, πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος κάθε έννοιας πολέμου. Στη συνέχεια αυτά που βλέπουμε είναι μικρά αλλά σημαντικά επεισόδια της δράσης όχι μόνο των υποκινητών, αλλά και των επώνυμων καθοδηγητών τους. Οι μάσκες φοριούνται από τον Σασπόρτας που ¨παίζει” τον Ροβεσπιέρο και τον Γκαλουντέκ που στέκεται ως Δαντόν, σε μία φαρσοκωμωδία θεάτρου μέσα στο θέατρο, ανατριχιαστική όμως ως προς το τετελεσμένο του αιματοκυλίσματος που ακολουθεί την πρωτοβουλία κάθε δίκαιης ή μη επανάστασης. Ο Άγγελος της απελπισίας μάλιστα, ο από μηχανής θεός στο έργο, δηλώνει πως ο παράδεισός του δεν είναι άλλο τοπίο παρά η άβυσσος του αύριο. Η απογοήτευση που λαθραία εισβάλλει στην πατρίδα της πίστης σε ένα σκοπό, κερδίζει έδαφος και αλώνει κάθε έννοια αντίστασης / υπεράσπισης ιδανικών. Με τελική νίκη την επανάληψη της ιστορίας μίας βίαιης αντεπανάστασης.
Ο Μύλλερ έχει ως ζητούμενο την αποδόμηση κάθε λογικής μίας λέξης, φράσης ή πρότασης, ώστε το περιεχόμενο κάθε έννοιας να παίρνει τόσες σάρκες όσες και τα οστά που σχηματίζουν τον σκελετό τους. Με αυτό τον τρόπο λειτουργεί η ανάγνωση των διαφορετικών προσλήψεων μίας ιδέας που μέσα στην αφαίρεσή της παίρνει το νόημα του δέκτη και οραματιστή της. Ο Μύλλερ δεν αρκείται στη διευρεύνηση της ιστορικής παθογένειας που καταδικάζει κάθε επανάσταση στην αποτυχία (ο θάνατος είναι η μάσκα της επανάστασης / η επανάσταση είναι η μάσκα του θανάτου). Προχωράει παραπέρα στην σύνθεση ενός ζοφερού περιβάλλοντος, με το όνειρο του ασανσέρ να μην συμβολίζει τίποτα άλλο από τον γραφειοκρατικό εφιάλτη της ανατολικής Γερμανίας (το έργο γράφτηκε το 1979), με την εξουσία να χειραγωγεί την επίφαση ελευθερίας – ισονομίας – αξιοπρέπειας, στέλνοντας το αγχωμένο υποκείμενο στο άγνωστο και τρομακτικό πλαίσιο της εξορίας (πάντα με κάποιο ανύπαρκτο σκοπό). Ανά πάσα στιγμή άθυρμα των διαθέσεων του παραλόγου, όπως ο Γιόζεφ Κ του Κάφκα, απόλυτα πεπεισμένος να ακολουθήσει τη μοίρα του, κι ας μην γνωρίζει τίποτα γι αυτό. Κάπως έτσι και οι δύο από τους τρεις ήρωες του κειμένου, αρνούνται να υποχωρήσουν και συνεχίζουν να εκτελούν τα καθήκοντα της αποστολής που τους ανατέθηκε, ακόμα κι όταν όλα γύρω τους έχουν καταρρεύσει.
Ο Ανέστης Αζάς αντιμετώπισε το έργο με τους όρους του Μύλλερ.Θέλησε να διευρύνει τα στενά πλαίσια που εγκλωβίζουν μία λέξη στη σημασιολογία της, απαλάσσοντας το σημαίνον από το σημαινόμενον και δημιουργώντας νέους κώδικες αναπαράστασης ενός καθ όλα περιπαικτικού κειμένου. Ευτύχησε να χρησιμοποιήσει την μετάφραση της Κας Βαροπούλου, η οποία εκτός από την εξαιρετική μεταφορά από την γερμανική στην ελληνική γλώσσα λέξεων, προτάσεων αλλά και του ύφους του Μύλλερ, στη συζήτηση που ακολούθησε υπήρξε πολύ εύστοχη και ουσιαστικη όσον αφορά τις πτυχές του έργου τις οποίες φώτισε.
Ο ίδιος αφαίρεσε όποιο ρεαλιστικό ίχνος θα μπορούσε να εμφιλοχωρήσει στις ερμηνείες των ηθοποιών και έστησε ένα παρανοικό τοπίο, αποκλειστικά και μόνο με τις υποκριτικές δυνατότητες των συνεργατών του και τους ηχητικούς φράχτες που ανά πάσα στιγμή μπέρδευαν συλλαβές ανάμεσα στις δράσεις. Ο Αζάς έχει αίσθηση ρυθμού και αυτό φάνηκε σε κάποιες από τις επιμέρους σκηνές του έργου. Οργανώνει το θέαμα σαν να πρόκειται για μία υπερρεαλιστική δημιουργία όπου το αφύσικο είναι το μόνο φυσιολογικό, και κατευθύνει τους ηθοποιούς στην πορεία της απεύθυνσης προς το κοινό, αλλά και στην λειτουργία εν χορώ, κάπως σαν εκείνον αρχαίας τραγωδίας. Αν και υπήρξαν κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες εικόνες, κυρίως από την ώρα που οι ηθοποιοί παίζουν το θέατρο της Γαλλικής επανάστασης μέχρι και το ασανσέρ, βρήκα την αρχή και το τέλος πιο αδύναμες και υποτονικές. Σε αυτό το σημείο το ανέβασμα φάνηκε να χάνει μέσα στην λαχανιασμένη επίδειξη λόγου του Γκαλουντέκ κάποιες από τις σκιές του Μύλλερ, θέλοντας εξαρχής να δηλώσει την καλλιτεχνική ταυτότητα του σκηνοθέτη, που ηλέκτριζε την ατμόσφαιρα με την διάθλαση της οπτικής του. Στη συνέχεια όμως κατάφερε να απορροφήσει τις ιδέες του Μύλλερ, εκπλήσσοντας με τη χιουμοριστική αλλά επώδυνη πορεία που ακολούθησε μέσα στο χάος της γραφής εκείνου. Αν και χωρίς καθόλου σκηνικά (πέρα από μία κουρτίνα που έκρυβε τα πρόσωπα και δημιουργούσε ηχητικά εφέ), πέτυχε με τη λιτή σύνθεσή του μία κινηματογραφική σχεδόν αναπαράσταση του έργου, και σε αυτό χρωστάει πολλά στην άψογη εκτέλεση των καθηκόντων τους από τους συντονισμένους ηθοποιούς.
Αν και μιλάμε για μία ομάδα που λειτούργησε σαν ένα σώμα και μία ψυχή, με τις συνήθειες χορευτικού συνόλου, μπορώ να ξεχωρίσω την Αντριάνα Αλεξίου και τον Κώστα Κουτσολέλο που στάθηκαν πιο ικανοί να αιχμαλωτίσουν με την ακρίβεια εκφράσεων και κινήσεων το βλέμμα μου. Πάντως αναγνωρίζω πως δεν είναι καθόλου εύκολο να λειτουργείς με τον σκόπελο της μόνιμης διάσπασης της προσοχής σου από τις ηχητικές λούπες που κοντράρουν τις ατάκες σου, ήταν όμως όλοι όσοι έπαιξαν με τέτοια εμπόδια παραπάνω από αυστηρά συγκεντρωμένοι σε ό,τι έκαναν.
Η αψιμαχία Ροβεσπιέρου – Δαντόν, ο χορός της νέγρας και ολόκληρο το όνειρο μέσα στο ασανσέρ αποτελούν, κατά την γνώμη μου, τα πιο επιτυχημένα στιγμιότυπα της συνολικής δουλειάς του σκηνοθέτη. Εκεί μέσα φρόντισε να μην αφήσει ούτε δευτερόλεπτο να ξεγελάσει την προσοχή μας, και κράτησε το τέμπο της αγωνίας μας στα ύψη. Αγωνία που έχει να κάνει με την υπαρξιακή μας απορία και την συντήρηση των πιο άγριων ενστίκτων μας μέσα σε ό,τι ονομάζεται πολιτισμός. Το ένα χτύπημα στις αισθήσεις μετά το άλλο, για να απελευθερωθεί στο τέλος η διάχυτη απογοήτευση των επαναστατών μετά από την ξέφρενη κούρσα της αιματοχυσίας.
Ο Αζάς πέτυχε να περάσει καθαρά στο κοινό το κείμενο, παρ όλη την τάση αποδέσμευσης της λέξης από συγκεκριμένες ερμηνείες. Περιπλανήθηκε σε έναν κόσμο ξεριζωμένο από οποιονδήποτε σκοπό και μετέωρο στην ιστορική αναγκαιότητα της επιβίωσης ενός αέναου κύκλου επιθυμίας για εξουσία, δίψας για ελευθερία και χρήσης βίας. Κατακερμάτισε το εγώ σε περισσότερες της μίας εικόνες του και ενθάρρυνε την ακραία ερμηνευτική οδό, οδηγώντας τους ηθοποιούς στην αποδιοργάνωση των εκφραστικών τους μέσων για την ανασύνθεση μίας καινούργιας γλώσσας αναπαράστασης. Ακόμα βρίσκονται στην έρευνα, μελλοντικά ωστόσο μπορεί να δούμε κάτι ξεχωριστό, όπως παλιότερα υπήρξε η καινοτόμος δουλειά του κου Τερζόπουλου, με την αυστηρή και συστηματική του μέθοδο έρευνας.
Στη συζήτηση που ακολούθησε η Κα Βαροπούλου τοποθετήθηκε πολύ ορθά και εμπεριστατωμένα απέναντι στις ενστάσεις ή παρατηρήσεις των θεατών, όντας απολύτως σίγουρη για το έργο και γνώστης του Μύλλερ. Ο σκηνοθέτης κος Αζάς από την άλλη, μάλλον προτιμάει να καταθέτει τις απόψεις του στη σκηνή, μιας και είχε έναν επιθετικό τόνο άμυνας στην επικοινωνία του με το κοινό. Οι σκέψεις που εξέφρασαν κάποιοι από τους παρευρισκόμενους δεν προχώρησαν παραπέρα από τις γνωστές ρητορείες περί αποτυχίας κάθε επανάστασης, ιδίως δε με την κατάρρευση των ανατολικογερμανικών και σοβιετικών καθεστώτων, και γενικότερα υπήρξε μία διάθεση να αποκρυσταλλωθεί ο ποιητικός λόγος του Μύλλερ σε ένα πολιτικό σχόλιο. Ευτυχώς οι συντελεστές δεν ικανοποίησαν τέτοιου είδους απαιτήσεις.
CAMERA STYLO 