ΡΙΧΑΡΔΟΣ ΙΙΙ, Σαμ Μέντες-Κέβιν Σπείσι (προς λαίδη Άννα) “Εγώ δε νιώθω, ώστε δεν είμαι εγώ θηρίο”-[αμφιταλαντευόμενος για τον Κέβιν] (2), Σαίξπηρ ο Σύγχρονός μας (Γιαν Κοττ)-απόσπασμα 2

[VIDEO] RICHARD III ΡΙΧΑΡΔΟΣ Γ ΚΕΒΙΝ ΣΠΕΪΣΙ- SAM MENDES KEVIN SPACEY ΣΑΜ ΜΕΝΤΕΣ 30 7 2011 ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ ANCIENT THEATER OF EPIDAURUS

λαίδη Άννα …Κανένα θηρίο δεν είναι τόσο άγριο, πού να μη νιώθει μια σταλιά συμπόνια.

Και ο Ριχάρδος της αποκρίνεται:

Εγώ δε νιώθω, ώστε δεν είμαι εγώ θηρίο.

Η πολιτική είναι πέρα από την ηθική όπως η τέχνη της γεφυροποιίας ή η ξιφασκία. Τα ανθρώπινα πάθη, και οι ίδιοι οι άνθρωποι, είναι πηλός, και πλάθονται κατά βούληση. Ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα τεράστιο κομμάτι πηλός, μπορείς να τον πλάσεις με τα χέ­ρια σου. Ο Ριχάρδος Γ’ δεν είναι μόνον το όνομα ενός από τους βασιλιάδες πού ανεβήκαν στη μεγάλη σκάλα. Ούτε είναι μια από τις πολυάριθμες βασιλικές καταστάσεις πού έχει παρουσιά­σει ο Σαίξπηρ στα Ιστορικά δράματα του. Ο Ριχάρδος Γ’ είναι ο εγκέφαλος του Μεγάλου Μηχανισμού, η βούληση του και η συνείδηση του. Για πρώτη φορά ο Σαίξπηρ έδειξε το ανθρώπινο πρόσωπο του Μεγάλου Μηχανισμού. Ένα πρόσωπο τρομαχτικό στην ασκήμια του και στη θηριώδη γκριμάτσα του. Κι ωστόσο, ένα πρόσωπο γοητευτικό.

Ο Ριχάρδος Γ είναι η πρώτη από τις μεγάλες εκείνες μορφές πού ο Σαίξπηρ προίκισε με το σύνολο της ιστορικής εμπειρίας, για να τακτοποιήσει τον τραγικό λογαριασμό του με τον πρα­γματικό κόσμο. Ο λογαριασμός αυτός αρχίζει τη στιγμή πού ο Ριχάρδος συναντάει την λαίδη Άννα. Είναι μια από τις μεγα­λύτερες σκηνές που έχει γράψει ο Σαίξπηρ, και μια από τις με­γαλύτερες που έχουν γραφτεί ποτέ.

Η λαίδη Άννα ακολουθεί ένα ανοιχτό φέρετρο υπηρέτες ση­κώνουν το λείψανο του πεθερού της, του βασιλιά Ερρίκου Στ’. Ο Ριχάρδος τον δολοφόνησε στον Πύργο. Πριν από αυτόν είχε σκοτώσει τον άντρα της, τον Εδουάρδο, και τον πατέρα της, τον κόμη του Γουώρικ. Πότε έγινε; Χτες; Πριν από μια βδομάδα, απόνα μήνα, απόνα χρόνο; Ο χρόνος εδώ δεν υπάρχει. Έχει συμπυκνωθεί σε μιαν ατέλειωτη νύχτα, σε μια μακρόσυρτη κατα­θλιπτική εβδομάδα.

Ο Ριχάρδος σταματάει τη νεκρική πομπή. Και να, πού μέσα σ’ έξι λεπτά, όπως τα μετράει το ρολόι του πύργου, μέσα σε τρεις σελίδες του Φόλιο, σε σαράντα τρεις ανταπαντήσεις, θα πείσει τη γυναίκα πού της έχει σκοτώσει τον άντρα, τον πατέρα και τον πεθερό, να πλαγιάσει με τη θέληση της στο κρεβάτι του.

Σταθείτε εσείς, κι αφήστε καταγής το λείψανο!

 

Αυτά είναι τα πρώτα λόγια του Ριχάρδου σε τούτη τη σκηνή. Η λαίδη Άννα, σαν ερινύα αρχαίας τραγωδίας, είναι γεμάτη πόνο και μίσος. Όμως ή λαίδη Άννα ξέρει καλά σε ποιους και­ρούς ζει. Από την αρχή ο Σαίξπηρ βάζει τη σκηνή σε μία χώρα φόβου και τρόμου, όπου όλοι παραλύουν από τον φόβο, και κα­νένας δεν είναι σίγουρος για τη ζωή του. Οι αλαβαρδιέροι το σκάζουν μπρος στον Ριχάρδο, οι υπηρέτες παρατάνε καταγής το φέρετρο. Τίποτα δεν ξαφνιάζει πια τη λαίδη Άννα. Έχει αντικρύσει τα πάντα:

Τι τρέμετε; Φοβόσαστε; Αχ, αλίμονο, δεν αδικώ κανένα, είστε θνητοί . . .

Θα μείνει μόνη με τον Ριχάρδο. Έχει χάσει όλους τους δικούς της. Έχει απελευθερωθεί από τον φόβο. Κλαίει, παρακαλάει, καταριέται, κοροϊδεύει, σαρκάζει.

…Κανένα θηρίο δεν είναι τόσο άγριο, πού να μη νιώθει μια σταλιά συμπόνια.

Και ο Ριχάρδος της αποκρίνεται:

Εγώ δε νιώθω, ώστε δεν είμαι εγώ θηρίο.

Γι άλλη μια φορά ο Σαίξπηρ μας θυμίζει πως η σκηνή γίνεται πάνω στη γη, στον πιο άγριο από τους πλανήτες, και ανάμεσα σε ανθρώπους, πιο αιμοβόρους και από τα θηρία. Και για να τακτοποιήσει οριστικά το λογαριασμό του αναζητάει έσχατες, ακραίες μορφές αγάπης και πόνου, εγκλήματος και μίσους. Η λαίδη Άννα υπερτερεί προς το παρόν σ’ αυτή τη μονομαχία. Ο Ριχάρδος είναι πλαδαρός, προσπαθεί ν’ αρνηθεί τα εγκλή­ματα του, ψεύδεται. Η λαίδη Άννα τον αναγκάζει να τα παρα­δεχτεί. Και μόνο τότε, σ’ ένα κόσμο απογυμνωμένο από τα προ­σχήματα, σ’ ένα κόσμο όπου η βία απροκάλυπτα ξεγυμνώνεται, όπου ο φονιάς στέκεται αντίκρυ στο θύμα του, ο Ριχάρδος γί­νεται πιο δυνατός από την Άννα. Παραδέχεται πως αυτός σκό­τωσε τον βασιλιά.

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Τότε να μου χρωστά και χάρη που τον βοήθησα να πάει. Γιατί ήταν πιο πολύ εκεί πάνω η θέση του παρά στη γη

ΑΝΝΑ Κι εσένα η θέση σου δεν είναι αλλού παρά στην Κόλαση.

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Ω, ναι- και μιαν άλλη θέση αν θέλεις να σ΄ την πω.

ΑΝΝΑ Ω, καμιά φυλακή.

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Η κρεβατοκάμαρα σου.

Στο σημείο αυτό είναι η πρώτη νίκη του Ριχάρδου. Όσο έλεγε ψέματα, όσο προσπαθούσε να υπεκφύγει, όσο αρνιόταν το έγκλημα του, αναγνώριζε την ύπαρξη ηθικής τάξης. Τώρα την εκμηδένισε. Βρίσκονται στη σκηνή μονάχοι- αλλά όχι μόνον στη σκηνή. Βρίσκονται μονάχοι σ’ ένα κόσμο γεμάτο φόνο, βία, καταπίεση και θηριωδία.

ΑΝΝΑ Αναπαμό να μη γνωρίσει η κάμαρα όπου πλαγιάζεις!

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Κι ούτε θα γνωρίσει ενόσω δεν πλαγιάζω δίπλα σου.

ΑΝΝΑ  Το ελπίζω.

 

Από τη στιγμή αυτή η λαίδη Άννα είναι κιόλας χαμένη. Ο Ριχάρδος της αφαίρεσε το έδαφος κάτω από τα πόδια της. Έτσι ολόκληρος ο απάνθρωπος μηχανισμός, ο θάνατος των αγαπημένων της, οι συμφορές των μεγάλων αρχόντων του βασιλείου, ο αγώνας για την εξουσία και το στέμμα — όλα αυτά έγιναν για κείνη, και μόνο για κείνη! Ο κόσμος απογυμνώθηκε από τα προσχήματα, η ηθική τάξη εκμηδενίστηκε, τώρα παύει να υπάρχει και η ιστορία. Υπάρχει μόνο μία γυναίκα, ένας άντρας, και μια θάλασσα αίμα, που χύθηκε.

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Αιτία ήταν η ομορφιά σου: η ομορφιά σου που ερχότανε στον ύπνο μου και με παρακινούσε να δώσω το θάνατο σ’ όλο τον κόσμο, ναι, για να μπορέσω να ζήσω μια ώρα στη γλυκιά σου αγκάλη.

ΑΝΝΑ Αν πίστευα ό,τι λες, φονιά, τούτα τα νύχια θα ‘χαν ξεσκίσει κιόλα από το πρόσωπο μου αυτή την ομορφιά.

Ο Σαίξπηρ έχει το χάρισμα της ψυχολογικής οξυδέρκειας. Σ’ αυτή τη μεγάλη σκηνή πραγματοποιεί με τις πελώριες δρασκελιές ενός φρενιασμένου διαλόγου, το ταξίδι του ως την καρδιά του ερέβους. Ανάγει τον κόσμο σε στοιχειακές δυνάμεις: μίσος και πόθο. Η λαίδη Άννα εξακολουθεί να μισεί τον Ριχάρδο, άλλα βρίσκεται πια μόνη με το μίσος της, σ’ ένα κόσμο όπου μόνον πόθος υπάρχει. Τη σκηνή αυτή πρέπει να την ερμηνεύσουμε με τη βοήθεια της δικής μας εμπειρίας- θα πρέπει να ξαναβρούμε σ’ αυτή, τη νύχτα της ναζιστικής κατοχής, των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, των αναρίθμητων πολιτικών εγκλημάτων. Θα πρέπει να ανακαλύψουμε σ’ αυτή τους αδυσώπητους καιρούς όπου καταρρέουν όλες οι ηθικές αξίες, όπου το θύμα γίνεται δήμιος και ο δήμιος θύμα. Η λαίδη Άννα θα φτύσει κατάμουτρα τον Ριχάρδο, αλλά αυτή είναι η τελευταία της χειρονομία, η τελευταία της αντίσταση προτού παραδοθεί.
Η λαίδη Άννα δεν δίνεται στον Ριχάρδο από φόβο. Θα τον ακολουθήσει για να φτάσει ως τον πάτο — για ν’ αποδείξει στον εαυτό της πώς όλοι οι νόμοι του κόσμου έπαψαν να υπάρχουν. Γιατί όταν όλα χαθούν, μόνον η μνήμη απομένει, αλλά κι αυτή πρέπει να εξαφανιστεί. Πρέπει να σκοτωθείς ή να σκοτώσεις μέσα σου και το τελευταίο ίχνος ντροπής. Η λαίδη Άννα πλαγιάζει στο κρεβάτι του Ριχάρδου για να «βουλιάξει μέσα στα στοιχεία του αφανισμού», όπως το έλεγε ο Κόνραντ.
Αν όλη ή ιστορία δεν είναι παρά ένα τεράστιο σφαγείο, τί σου απομένει πέρα από το να παραδοθείς στα ένστικτα σου, να κάνεις το άλμα στο έρεβος, να διαλέξεις ανάμεσα στο θάνατο και την ηδονή; Ο μεγαλοφυής Σαίξπηρ βάζει τη λαίδη Άννα να κάνει αυτή ακριβώς την εκλογή, την τελευταία και τη μοναδική εκλογή που της απόμεινε.

Ο Ριχάρδος της δίνει το σπαθί του.

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Όχι, μην περιμένεις, γιατί εγώ τον σκότωσα τον Βασιλέα Ερρίκο.    Μα η ομορφιά σου μ’ έσπρωξε να το κάνω. Χτύπα! Εγώ τον σκότωσα και τον Εδουάρδο.    Μα η θεία μορφή σου. μ   ανάγκασε σ’ αυτό.

ΑΝΝΑ (αφήνει το σπαθί να πέσει)
. . . Αν και ποθώ το θάνατο σου, δεν το θέλω να γίνω ο Δήμιος σου εγώ

 

ΑΝΝΑ Πώς ήθελα να ξέρω την καρδιά σου!

 

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Τη φανερώνει η γλώσσα μου.

 

ΑΝΝΑ Φοβάμαι και τα δυο πως είναι ψεύτικα.

 

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Τότε δε στάθηκε άνθρωπος αληθινός στον κόσμο.

 

ΑΝΝΑ Καλά, καλά, βαλ’ το σπαθί στη θήκη.

 

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Πες μου λοιπόν πώς είμαστε πια φίλοι.

 

ΑΝΝΑ Αυτό θε να το δούμε αργότερα.

 

ΓΚΛΟΣΤΕΡ Όμως μπορώ να ζω με την ελπίδα;

ΑΝΝΑ Όλοι, θαρρώ με μιαν ελπίδα ζούμε.

 

(Ριχάρδος Γ, Α, 2)

Επιμέλεια: Γιάννης Καραμπίτσος

 

• Σαμ Μέντες: Ο Θείος Σαμ, της Έλενας Χρηστοπούλου (εφ)
• Ο Ριχάρδος του Σαίξπηρ, της Έλιας Αποστολοπούλου (εφ)-Με ποια αφορμή γράφτηκε ο Ριχάρδος Γ και γιατί ο δύσμορφος ήρωας του είναι το απόλυτο θεατρικό φετίχ;
• RICHARD III (ΡΙΧΑΡΔΟΣ Γ΄) SAM MENDES- KEVIN SPACEY PHOTOSTORY- η παράσταση μέσα από φωτογραφίες
• Kevin Spacey: “το θέατρο χρειάζεται τη βοήθειά μου, όχι οι ταινίες”, της Έλενας Χρηστοπούλου (εφ)
• Συζήτηση με τον Σαμ Μέντες και τον Κέβιν Σπέισι για τον Ριχάρδο Γ΄: εξερευνώντας τη σκοτεινή πλευρά (εφ)
• William Shakespeare, Ριχάρδος ο Γ’, The Bridge Project σκην: Σαμ Μέντες, 29-30 Ιουλίου 2011, 21:00, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου