Βέρνερ Χέρτσογκ, ένας από τους πιο οραματικούς σκηνοθέτες του σύγχρονου κινηματογράφου | Δέσποινα Μουζάκη, Αλμπέρτο Μπαρμπέρα

Πρόλογος
της Δέσποινας Μουζάκη
Διευθύντρια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Από τις λαβυρινθώδεις ζούγκλες του Αμαζόνιου μέ­χρι το αχανές κενό της Ανταρκτικής, κανείς από τους σύγχρονους του σκηνοθέτες δεν έχει διανύσει μια πιο περιπετειώδη πορεία στον πλανήτη, στην οθόνη, στην αναζήτηση της κινηματογραφικής αλήθειας. Ο Βέρνερ Χέρτσογκ την κυνηγά από την αρχή της καριέρας του με μια εμμονή που δεν θα μπορούσε παρά να φέρει στο μυαλό χαρακτήρες βγαλμένους από τις ταινίες του και τη συλλαμβάνει στην πιο ιδανική μορφή της, αυτή που ο ίδιος ονομάζει «εκστατική αλήθεια».

Ο WERNER HERZOG ΣΤΗ ΣΤΕΓΗ || πρόγραμμα προβολών, συζήτηση με τον PAUL HOLDENGRÄBER, Masterclass με τον Werner Herzog

[Το Σάββατο 20.4.2019 στις 20.00 θα προβληθεί με ελεύθερη είσοδο και συζήτηση στο Σχολείο του Σινεμά (Τσαμαδού 26-28, Εξάρχεια) ταινία του Βέρνερ Χέρτσογκ από τις πιο αντιπροσωπευτικές του!!!]

Η πραγματικότητα για τον Χέρτσογκ δεν είναι παρά μια απάτη, η επιφάνεια μια λίμνης που, όπως στο Καμπάνες από τα βάθη, μπορεί να κρύβει στο βυθό της ένα άγνω­στο σύμπαν, και οι ταινίες του είναι ο μίτος που μας βοη­θά να βρούμε το δρόμο σε αυτόν τον κρυμμένο μυστικό κόσμο των θαυμάτων.
Από τη μυθοπλασία στο ντοκιμαντέρ (για τον ίδιο είναι όλα απλά ταινίες) και πάλι πίσω, η φιλμογραφία του διανύει μια πορεία που είναι γεμάτη από στιγμές μεγα­λείου, ιδιοφυΐας, γόνιμης φαντασίας, επίπονης παρα­τήρησης, βαθιάς αλήθειας. Η δουλειά του στο σινεμά αρνείται να υπακούσει σε οποιονδήποτε κανόνα πέρα από αυτόν που υπαγορεύει η εσωτερική του φωνή, το προσωπικό του καθήκον απέναντι στην τέχνη του. Αλη­θινά ανεξάρτητες με κάθε έννοια της λέξης, οι ταινίες του Χέρτσογκ δεν γεννιούνται από κανέναν άλλο λόγο πέρα από την ανάγκη του να τις κάνει, και τις περισσό­τερες φορές δεν μοιάζουν με τίποτα απ’ ό,τι έχουμε δει. Πολλές από αυτές έχουν ξεπεράσει τα όρια του μύθου, οι θεματικές τους μετρούν την απόσταση από το παναν­θρώπινο ως το προσωπικό, οι μοναδικές εικόνες τους κατοικούν ανεξίτηλες στη μνήμη μας. Η πραγματικότητα και η μυθοπλασία μπλέκονται αξεδιάλυτα στον κινημα­τογραφικό του κόσμο, η μία εμπεριέχει ή αλλάζει θέση με την άλλη και η συνύπαρξή τους μοιάζει να κάνει το σινεμά του ακόμη πιο γοητευτικό. Αυτό που το κάνει όμως αληθινά ακαταμάχητο είναι το πάθος και η θέρμη με την οποία δουλεύει, ο τρόπος που κάνει κάθε ταινία του σαν να εξαρτάται η ζωή του από αυτό. Ένα πάθος που δεν μπορεί παρά να περάσει ακέραιο στην οθόνη κι από κει να ηλεκτρίσει τον θεατή, μεταμορφώνοντας κάθε φορά τη συνηθισμένη πράξη του να βλέπεις μια ταινία, στη σχεδόν μυστικιστική, συναρπαστική εμπειρία του να βλέπεις μια ταινία του Βέρνερ Χέρτσογκ…

Εισαγωγή
του Αλμπέρτο Μπαρμπέρα
Διευθυντής του Κινηματογραφικού Μουσείου του Τορίνο

Ίσως επειδή οι περισσότερες ταινίες του (μικρού, μεσαί­ου και μεγάλου μήκους) δεν έχουν ακόμα προβληθεί στην Ιταλία -παρόλο που πολλές από αυτές έχουν κάνει κάποια βιαστική εμφάνιση στο ένα ή το άλλο φεστιβάλ ή έχουν κυκλοφορήσει πρόσφατα σε DVD-, έχει κανείς την εντύπωση πως ξέρει τα πόντο γιο το έργο του Βέρνερ Χέρτσογκ και συγχρόνως πως δεν το ξέρει αρκετά. Σαράντα πέντε χρόνια και πενήντα δύο ταινίες οπό το ντεμπούτο του με τη μικρού μήκους ταινία Ηρακλής, νο­μίζουμε πως ήρθε η στιγμή να εστιάσουμε σ* έναν δημι­ουργό που έχει συμβάλει τα μέγιστο στον προσδιορισμό και στην οριοθέτηση αυτού που βιαστικά ονομάστηκε «σύγχρονος κινηματογράφος». Κανένας άλλος κινημα­τογραφιστής, για παράδειγμα, δεν απέδειξε με τόση σαφήνεια το άτοπο του διαχωρισμού που, κατά παράδο­ση, γίνεται ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και στη μυθοπλα­σία- αντιστρέφοντας μάλιστα τους όρους, αφού η δη­μιουργική διάσταση των μη αφηγηματικών ταινιών του είναι ευθέως ανάλογη προς την ικανότητα των ταινιών μυθοπλασίας να τεκμηριώνουν οπτικά τις ακροβασίες του συνεργείου του και τα κατορθώματα των ηθοποιών του. Κανένας άλλος δεν «μπήκε», με τόσο ρηξικέλευθο τρόπο, στο δίλημμα της προέλευσης της όρασης και των ορίων του βλέμματος- κάτι που δεν είναι απλώς θέμα μεγαλύτερου ή μικρότερου εθισμού στις ακατάλληλες εικόνες που παράγει η βιομηχανία του θεάματος και της διαφήμισης, αλλά συνιστά ένα σοβαρότερο και πιο ρι­ζοσπαστικά αίτημα, στο οποίο διακρίνουμε τον μακρινό απόηχο της δυσπιστίας του Αντόρνο για το σινεμά, που από τη φύση του δεν μπορεί να αναπαριστά την πραγ­ματικότητα δίχως να την εξωραΐζει. Όλο το έργο του Χέρτσογκ, όμως, εμφανίζεται ταγμένο στην αναζήτηση πρωτοφανέρωτων εικόνων, εικόνων που βλέπονται για πρώτη φορά. Δείχνει άγνωστους τόπους, κόσμους που ποτέ δεν αντίκρισε ανθρώπου μάτι, και όχι για να εντυ­πωσιάσει ή να προσελκύσει το ενδιαφέρον και το θαυ­μασμό του θεατή, αλλά για να προχωρήσει πέραν της συνηθισμένης οπτικής μας ικανότητας, για να συλλάβει αυτό που βρίσκεται πέρα από την επίφαση του πραγμα­τικού, για να υπερβεί το κατώφλι που χωρίζει την επι­φάνεια από το βάθος, το γνωστό από το άγνωστο και το αινιγματικό, το στερεότυπο από την αλήθεια. Απ’ αυτό γεννιέται και η εμμονή του στην αναζήτηση των ορίων. Όμοια με τον πρωταγωνιστή της ταινίας Ο άνθρωπος με τα πέντε μπαλόνια του Μάρκο Φερέρι που προσπαθεί εναγωνίως να ανακαλύψει μέχρι ποιου σημείου μπο­ρεί να φουσκώσει ένα μπαλόνι χωρίς αυτό να σκάσει, ο Χέρτσογκ αναζητά με επιμονή τον ανέφικτο ορισμό των ορίων της όρασης: «Νιώθω σαν επιστήμονας που χειρί­ζεται μια άγνωστη ύλη και μόνο όταν τη δοκιμάσει σε ακραίες συνθήκες κατανοεί την ουσία της». Οι ακραίες συνθήκες μπορεί να είναι το όριο ασφαλείας πέρα από το οποίο το άλμα του σκι σημαίνει βέβαιο θάνατο (Η μεγάλη έκσταση του ξυλογλύπτη Στάινερ) ή η παρακινδυνευμένη παραμονή στο χείλος ενός ηφαιστείου που πρόκειται να εκραγεί, άγνωστο πότε (La Soufriere), ή ο τολμηρός πειραματισμός με τις ελεγχόμενες παραι­σθήσεις ενός υπνωτισμένου ηθοποιού και μέχρι ποιου σημείου μπορούν να φτάσουν {Καρδιά από γυαλί). Ή ακόμη, πόσο ψηλά αντέχουν να ανέβουν στο βουνό, δί­χως να ζαλιστούν ή να πέσουν, εκατό κομπάρσοι και ζώα για το γύρισμα της αρχής μιας ταινίας {Αγκίρε, η οργή του θεού), ή πόσο μπορεί να πλησιάσει κανείς μια καφέ αρκούδα δίχως να βάλει σε κίνδυνο τη ζωή του (Grizzly Man). Εννοείται ότι αυτό το όριο είναι, εξ ορισμού, ανέ­φικτο: μπορεί κανείς να προσπαθήσει, μπορεί και να το πλησιάσει, μειώνοντας σταδιακά την απόσταση από το αναπόδεικτο ή από το αναπότρεπτο, αλλά όχι και να το φτάσει. Εξ ου και το τραγικό μεγαλείο της δουλειάς του (μολονότι συχνά καλυμμένο από μια γερή δόση ειρω­νείας και αυτοσαρκασμού), η αιώνια αίσθηση της ήττας -της κατ’ ανάγκην ήττας αφού είναι προδιαγεγραμμέ­νη-, προϋπόθεση της ίδιας του της ύπαρξης.
Αρχέτυπο μοναχικού κινηματογραφιστή (όχι τυχαία, η πρώτη του δημόσια κίνηση ήταν η άρνησή του να υπο­γράψει το Μανιφέστο του Ομπερχάουζεν που, το 1962, σηματοδότησε τη γέννηση του Νέου Γερμανικού Σινεμά), ο Χέρτσογκ είναι επίσης ένας από τους πιο οραματικούς σκηνοθέτες του σύγχρονου κινηματογράφου, ικανός να αξιοποιήσει ένα τοπίο -ή την ονειρική του απεικόνιση, που συχνά βρίσκεται στην απαρχή της ιδέας για μια ταινία- αλλά και να αναρωτηθεί με εκπληκτική τόλμη για το βαθύτερο νόημα της σύνδεσης των εικό­νων με τους ήχους και τη μουσική. Για αυτό, κάθε του έργο είναι ένας ριζοσπαστικός προβληματισμός πάνω στη δύναμη του κινηματογράφου, μια εξαντλητική έρευνα πάνω στη γλώσσα του και τα εκφραστικά του μέσα, που όχι μόνο δεν μας αφήνει αδιάφορους, αλλά σιγά σιγά αποδεικνύεται όλο και πιο απαραίτητη και επιβεβλημένη.
Αυτά είναι μερικά από τα ζητήματα με τα οποία κατα­πιάνεται το βιβλίο, το οποίο δεν προσεγγίζει χρονολο­γικά τη φιλμογραφία του Βέρνερ Χέρτσογκ, αλλά την αντιμετωπίζει ως οργανικό σύνολο κινηματογραφικών στοιχείων, ακολουθώντας την ηχώ και τις υπόγειες, λίγο ως πολύ, παλινδρομήσεις που διατρέχουν όλο το έργο του, φέρνοντας την κριτική σκέψη σε αντιπαραβολή με μια εκτενή, ανέκδοτη συνέντευξη του σκηνοθέτη που, από μόνη της, μας προκαλεί να εστιάσουμε το ενδιαφέ­ρον μας (πέρα από μυθοποιήσεις και άκριτες εξάρσεις), στο συναρπαστικό έργο ενός από τους σημαντικότερους σύγχρονους κινηματογραφικούς δημιουργούς.

Μετάφραση: Λίλυ Μ. Παπαγιάννη Επιμέλεια μετάφρασης: Κούλα Καφετζή

Advertisement